Ecological Society

                                   तंत्रज्ञान आणि जीवन 

laoKaaMkx 1

svaataM~ya imaLUna 65 vaYao_ JaalaI. yaa kxaLata pa`tyaokxalaa AaiNa pa`tyaokxIlaa matadanaacaa AiQakxar do{]na AapaNa laaokxSaahIcaa pa`yaaoga rabaivalaa. svaataM~ya caLvaLIta BarGaaosa yaaogadana doNaa%yaa kxaVMga`osa paXaanao Anaokx vaYao_ sa$aa gaajaivalaI. paMcavaaiYa_kx yaaojanaaMÓaro ivakxasaacaa maagaaovaa Gaotalaa. tyaataUna hvao tao saaQya haota nasalyaanao kxahI vaYao_ koMxd`IBaUta sa$aocaahI pa`yaaoga koxlaa, paNa taaohI jaagaitakx vyavasqaocyaa roTËata na iTkxlyaanao AaiNa kxaVMga`osanao Aapalao sqaana gamaavalyaanao [tar paXaaMnaa sa$aota vaaTa Òavaa laagalaa AaiNa SaovaTcaa pa`yaaoga jaagaitakxIkxrNaacaa kxr}na doSaataIla kxlyaaNa saaQatao kxa, ho paaihlao gaolao.

            paNa Aataa inarinaraLo Ahvaala AaiNa AakxDovaarI {GaD kxrtaahota kxI 1990 saalaapaasaUna doSaataIla garIba laaokxaMcyaa saMKyaota vaaZ haotao Aaho. evaZoca navho tar garIba garIba haotaahota paNa Ea`ImaMta AiQakx Ea`ImaMta haotaahota. jaagaitakxIkxrNaanao mauKyata: Ea`ImaMtaanaa AapalaI caOna kxrNyaacyaa AiQakxaiQakx saMQaI AaiNa vaaTa imaLalyaa tar garIbaaMnaa tyaaMcyaa AtyaavaSyakx garjaa paurivaNyaasaazI satata vaaZNaa%yaa mahagaa[_laa taaoMD Òavao laagata Aaho. 21vyaa Satakxacyaa pa`arMBaI AapalaI, doSaacaI isqataI Aaja ASaI Aaho.

            gaolyaa 60-65 vaYaa_Mta inatya laagaNaa%yaa vastaUMcaI TMcaa[_, satata vaaZtaI mahagaa[_, pa`tyahI ibaGaDNaaro payaa_varNa AaiNa satata BaoDsaavaNaarI baokxarI yaa duYT cak`xataUna AjaUna AapalaI sauTkxa kxa haota naahI? ha pa`Ena kxaoNaahI naagarIkxalaa Asvasqa kxrtaao Aaho, yaata SaMkxa naahI.

            pa`gataI vhavaI mhNaUna iva&aanaacao naaro AapaNa satata vaajaivalao. iva&aanaacaI kxasa Qarlyaanaoca ivakxasa SaWya hao[_la yaa vaaWyaalaa vaod-gaItaotalyaa ikxMvaa bauÔvacanaa[takxa ikMxvaa kuxraNaatalyaa {d\GaaoYakx evaZa Aqa_ pa`apta Jaalaa, taoca icarkxalaIna satya Aaho, Asao maanalao gaolao.

            paNa yaa GaaoYaNaocao ivaElaoYaNa kxrNyaacao pa`yatna fxarsao Jaalao naahIta. ivaSaoYata: iva&aana mhNajao naomakox kxaya? tyaacaa pa`tyaXaata Aqa_ kxaya haotaao? tao naomakxI kxaoNataI QaaorNao saucaivatao? tyaata naomakox xkxaya AiBapa`ota Asatao? yaacaa saKaaola ivacaar Jaalaolaa AaZLUna Aalaa naahI.

            paRqvaIvarcao saaro jaIvana saUyaa_paasaUna imaLNaa%yaa {]jao_var AvalaMbaUna Aaho hI jaaNaIva Aataa saava_i~akx JaalaI Aaho. taI paRqvaIvar paaocataanaa AaiNa paaohaocalyaavar kxaya haotao, kxaoNatao badla va pairNaama haotaata, ho iva&aana tapaasatao. tyaataUna pairisqataIcao jao &aana haotao, tyaamauLo maaNasaalaa Aapalao jaIvana pairisqataISaI jamavaUna kxsao jagaavayaacao ho samajatao. maa~a ikxtyaokxda pairisqataI [takxI pa`itakUxla Asatao kxI itacyaaSaI saMGaYa_ ATL Asataao. pairisqataIlaa maanavaI jaIvanaasa AnaukUxla kxr}na GaoNyaatahI iva&aana madta kxrtao. AaiNa SaovaTI maaNasaacyaa BaaOitakx sauKaata AiQakxaiQak Bar kxSaI Gaalataa yao[_la, hohI iva&aanaacyaa sahayyaanaoca AapaNa saaQya kxr} paahtaao.

pa`tyaXaata yaacaa Aqa_ Asaa haotaao kxI saUyaa_cyaa paRqvaIvar yaoNaa%yaa {]jao_caa AiQakxaiQakx Baaga maanavaakxDo vaLivaNyaacaa Aapalaa pa`yatna yaSasvaI haotaao, taao iva&aanaacaI kxasa Qarlyaanao. mhNaUnaca iva&aanaaiSavaaya AaQauinakx jaIvana ASaWya ASaI KaUNagaaz savaa_MnaI baaMQalaolaI Asatao. iva&aanaacao vyaavahairkx r}pa Aaho taM~a&aana. taM~a&aanaamauLoca yaa gaaoYTI SaWya haotaata, maaNasaacyaa {paBaaogaata, ivaivaQataa yaotao, vaaZ haotao. SaovaTI iva&aanaacaI kxasa Qara yaacaa vyavaharata Aqa_ haotaao, taM~a&aanaacaa satata svaIkxar kxrIta rha.

maa~a paRqvaIvar paaohaocaNaa%yaa saUya_SaWtaIcaa qaoT {payaaoga kxr} Sakxtaata vanaspataI. tyaa svata:ca ekx Asao rsaayana tayaar kxrtaata kxI vaataavarNaataIla kxaba_na gaVsacaa {payaaoga kxr}na Anna tayaar hao[_la AaiNa tyaapaasaUna tayaar hao[_la AaViWsajana jaao sava_ pa`aNaIsaRYTIcaa jaIva kxI pa`aNa Asaola. kxaoNatyaahI pa`kxarcyaa baa+ gaaoYTIMcaa AaQaar na Gaotaa, mhNajaoca kxaoNataahI Kaca_ na kxrtaa Anna tayaar kxrNao fx$a] vanaspataIMnaa SaWya haotao. tyaacaa kxaoNaalaahI taaoTa na haotaa fxayadaca haotaao. taM~a&aanaalaa Aajataayaagata hI ikxmayaa saaQalaolaI naahI.

            vanaspataIMcaa ha gauNaQama_ jaovha tyaanao jaaNalaa, ivaSaoYata: vanaspataI jao Anna tayaar kxrtaata, tao tyaaMcyaa tar jagaNyaacyaa sava_ garjaa Baagaivatao paNa tyaa iSallakxI AnnahI tayaar kxrtaata, kxI jyaavar [tar sava_ jaIva jagataata, ho jaovha maaNasaanao jaaNalao taovha ho iSalakxI Anna vaaZivaNyaacao taM~a&aana tyaanao AacarNaata AaNaNyaasa saur}vaata koxlaI. savaa_Mnaa maahIta Aahoca kxI ho taM~a&aana mhNajao SaotaI. AapaNaaMsa {payau$a] AsaNaa%yaa vanaspataI ekx~a kxr}na tyaa jaaopaasaUna mhNajaoca saUya_Sa$a]I tyaaMnaaca imaLola, [tar jyaa vanaspataI tyaaMcyaaSaI spaQaa_ kxr} paahtaIla ASaaMnaa naYT kxr}na ho iSalakxI Anna sava_cyaasava_ Aapalyaalaaca imaLola ASaI maaNasaanao vyavasqaa koxlaI. maa~a ho iSalakxI Anna satata imaLta rahNyaasaazI fxar pairEa`ma kxravao laagataata, Kaca_ kxravaa laagataao, navanavaIna SaaoQa laavaavao laagataata, evaZoca navho tar ASaa rItaInao saUya_Sa$a]I vaLivaNyaasaazI kRxi~amarItyaa tayaar koxlaolyaa {jao_caa AiQakxaiQakx vaapar kxravaa laagataao AaiNa tyaamauLo Kaca_ AiQakxca vaaZtaao,  ho SaotaIta haoNaa%yaa sauQaarNaaMmauLo AaiNa yaaMi~ak  SaotaImauLo tyaacyaa laXaata yao{] laagalao. mhNajaoca {]jao_cao ekx pairmaaNa (yauinaT) jaovha AaQauinakx SaotaIta vaaparlao jaatao, taovha iSalakxI Anna imaLtao 0.05.

            yaacaa Aqa_ Asaa kxI SaotaI fxar maaozËa pa`maaNaavar kxrNao ho fxayadoSaIr zrta naahI. ASaI SaotaI sarkxarI madtaIiSavaaya ASaWya Asatao. SaotaIcyaa Kacaa_ta itacyaamauLo haoNaa%yaa payaa_varNaacyaa naukxsaanaIcaa Kaca_ kxaoNaIca Qarta naahI. taao Qarlaa tar AnnaQaanyaacyaa ikMxmataI [taWyaa vaaZtaIla kxI sava_saamaanyaaMnaa parvaDNaar naahIta AaiNa sarkxarhI [takox Anaudana doNyaapaUvaI_ Anaokxda ivacaar kxrola.

            vanaspataI jao pa`kxaSasaMElaoYaNaaÓaro Anna tayaar kxrtaata Kacaa_ivanaa, tao taM~a&aanaalaa SaWya naahI. BaivaYyaata pa`kxaSasaMElaoYaNa taM~a&aanaalaa saaQya Jaalao tar tyaalaa evaZa Kaca_ yao[_la kxI tyaacaa saava_i~akx {payaaoga kxrtaa yaoNaar naahI.

pa`kxaSasaMElaoYaNa ASaWya Asalyaanao taM~a&aanaalaa kxaoNataahI badla, pairvata_na kxrNyaasaazI baahor}na {]jaa_ pa`apta kxravaI laagatao. Aaja ho {]jao_cao s~aaota Aahota mauKyata: kxaoLsaa AaiNa taola. ANau{]jaa_ inamaa_Na kxrNyaasaazIhI yaa daonhIMcaI madta GyaavaIca laagatao. {]jao_cao ho daonhI s~aaota mhNajao inasagaa_nao kxaoTËvaQaI vaYao_ saazivalaolaI saUyaa_caI {]jaa_ca Aaho. saUyaa_caI {]jaa_ paRqvaIvar yaotao taI AtyaMta ivaKarIta svar}paata. vanaspataIca taI ekxi~ata kxr} Sakxtaata, AaiNa hIca {]jaa_ vanaspataI jaovha marNa paavataata va gaaDlyaa jaataata, taovha jaimanaIcyaa paaoTata jaatao. taI tayaar kxrNyaacao kxama AaiNa Kaca_ inasaga_ca saaosataao. AapaNa taM~a&aanaaÓaro taI baahor kxaZtaao evaZoca. inasagaa_kxDUna taM~a&aanaalaa imaLalaolao ho Anaudanaca Aaho. Subsidy Aaho. hI doNagaI, ho Anaudana nasaola tar Aajacao taM~a&aana SaWyaca haoNaar naahI. naahItar maaNasaalaa taM~a&aanaacaa vaapar kxrNyaasa Avaacyaasavaa Kaca_ Aalaa Asataa.

Aajacao taM~a&aana ho mauKyata: inasagaa_cyaa yaa Anaudanaavar AaQaarIta Aaho, tyaamauLo SaWya Jaalao Aaho, ho savaa_MnaI laXaata zovalao paaihjao.

taM~a&aanaalaa hI jaSaI ekx Subsidy imaLtao, taSaIca payaa_varNyaacyaa hanaIcaa Kaca_ ivacaarata na GaoNyaacyaa pa`qaomauLohI taM~a&aanaacaa vaapar saukxr haotaao.

AaOÒaoigakx k`xaMtaInao jao taM~a&aana ivakxisata koxlao tao parvaDNaaro Jaalao daona gaaoYTIMmauLo: kxaoLsaa AaiNa taola yaaMcyaa ikMxmataI rajakxarNa KaoLUna kxmaItakxmaI raKalyaa gaolyaa AaiNa payaa_varNaacyaa hanaIcaa Kaca_ Aijabaata ivacaarata Gaotalaa gaolaa naahI. AmaoirkoxsaarKyaa doSaanao jao kxDkx inayama svaIkxarlao Aahota, tyaamauLo Aataa Amaoirkoxta AaOÒaoigakx {tpaadna AitaSaya mahaga ikMxvaa ASaWya banalao Aaho. pa`caMD AnaudanaaiSavaaya AmaoirkoxtaIla taaMi~akx SaotaI AaiNa {Òaoga caalaNaar naahIta.

taM~a&aanaalaa AaNaKaI ekx subsidy imaLtao taI tyaacaa vaapar kxrNaa%yaa laaokxaMkxDUna. taM~a&aanaaÓaro jaovha {]jao_caa {payaaoga kxr}na kxaoNatyaahI vastaUmaQyao pairvata_na GaDvaUna AaNalao jaatao, taovha pairvata_naacyaa ik`xyaolaa BaaOitakxSaas~aacaa inayama laagaU haotaao (Law of Entropy). yaanausaar ASaa pairvata_naata tayaar haoNaara kxcara maala ha tayaar maalaapaoXaa jaasta Asataao. yaacaaca Aqa_ Asaa kxI pairvata_naasaazI idlao jaaNaaro Input kxccaa maala ho Output paWkxax maala paoXaa jaasta Asatao.

pairvata_naacyaa ik`xyaota tayaar haoNaara kxcara maala ha AaOÒaoigakx k`xaMtaI pa`tyaXaata AalyaanaMtar ikxtyaokx vaYao_ inasagaa_taca Takxlaa jaata haotaa. mhNajaoca inasaga_ pa`dUiYata koxlaa jaata haotaa. tyaacaI kxaoNaasaca iXataI navhtaI. iSavaaya kxmaItakxmaI pagaar do{]na nafxa vaaZivaNyaacaI pa`vaR$aI Asalyaanao paur}Ya kxamagaaraMeovajaI maihlaa kxamagaar naomaNao, [takoxca naahI tar baalakxamagaar naomaNao yaa gaaoYTIhI sara_sa haota haotyaa. tyaamauLo saamaaijakx Aaraogya QaaoWyaata yaota haotao. pauZo jaovha samaajaataIla ivacaavaMtaaMnaI yaa hainakxarkx gaaoYTI samaajaapauZo maaMDUna ho ivadarkx kRxtya {GaD koxlao, tyaavaoLI hLUhLU kxayado kxr}na yaa gaaoYTIMnaa paayabaMd Gaatalaa gaolaa.

Aaja Baartaata kxamagaar ivaYayakx, tyaaMnaa kxmaItakxmaI vaotana doNyaabaabata kxayado Aistatvaata Aahota, tasaoca payaa_varNaacaI hanaI hao{] nayao mhNaUnahI kxayado Aahota. paNa tyaaMcaI AMmalabajaavaNaI pa`amaaiNakxpaNao AaiNa kxsaUna koxlaI jaata naahI. tyaamauLoca taM~a&aanaacaI ma$a]odarI caalaU rahtao, evaZoca navho tar parkxIya BaaMDvalaalaa AamaMi~ata kxr}na taM~a&aanaacaa AiQakxaiQakx pa`saar kxsaa hao[_la ho paaihlao jaatao. taM~a&aanaacyaa Ea`oYztvaacaa pagaDa janamaanasaavar pa`Kar Asalyaanao janataahI saamaUihkxrItyaa yaaivar}Ô Aavaaja {zvaIta naahI. payaa_varNaacaI hanaI haota Asalyaanao payaa_varNavaadI tyaaivar}Ô Aavaaja {zivataata paNa tyaaMnaa vaoDËata kxaZlao jaatao. taM~a&aanaamauLo Kacaa_ta satata haoNaarI vaaZ AaiNa payaa_varNaacaI hanaI TaLNyaasaazI {paaya kxaya yaacaI cacaa_ pauZIla laoKaata kxr}. 

payaa_yaI jaIvana

jaagaitakx janamaanasaavar taM~a&aanaaca pagaDa basaNyaamaagao yauraopamaQyao jao ekx tatva&aana 17 vyaa AaiNa 18 vyaa Satakxata ivakxisata Jaalao tao pa`aya: kxarNaIBaUta Aaho. tyaamaQyao vya$a]I svaataM~yaavar Bar idlaa gaolaa. ivaSaoYata: pa`tyaokxlaa Aapalyaa AavaDIinavaDI nausaar maagaNaI naaoMdivaNyaacao svaataM~ya Asalao paaihjao yaavar Bar idlaa gaolaa. tyaamauLo jaI {tpaadna paÔtaI pa`tyaXaata AalaI taImaQyao {tpaadna vaaZIvar AaiNa tyaapaasaUna AiQakxaiQakx nafxa kxsaa imaLola, yaaMvar laXa koMxid`ta Jaalao. yaacavaoLI kxaoLsaa AaiNa laaoKaMD yaa KainajaaMcao saazo saapaDlao AaiNa tyaapaasaUnacyaa {]jao_var caalaNaarI yaM~ao pa`caarata AalaI. [MglaMDmaQyao yaaca saumaarasa kuxLaMkxDUna SaotaI kxaZUna Gao{]na taI maaozËa pa`maaNaavar kxrNyaacaI pa`qaa paDlaI. yaa baokxar Jaalaolyaa kuxLaMnaa navaIna inaGaalaolyaa kxarKaanyaata naaokxrI imaLalaI paNa taI kxmaItakxmaI vaotanaavar. payaa_varNaakxDo dula_Xa JaalyaamauLo kxarKaanyaaMcyaamauLo jaI Sahro maaozI JaalaI, tyaavar kxawyaakux× vaataavarNaacao AavarNa basalao.

vyai$a]svaataM~yaacaa pa`tyaXaata pairNaama mhNajao saMpa$aIcao koMxd`IkxrNa, kxamagaaraMcaI Avanata isqataI AaiNa ibaGaDlaolao payaa_varNa Asaa Jaalaa. yaaivar}Ô maaWsa_nao Aavaaja {zivalaa AaiNa kxamagaar hoca saMpa$aIcao maalakx Jaalao paaihjaota hI gaaoYT ihrIrInao pauZo maaMDlaI.  maa~a pa`tyaXaata tyaacaahI pairNaama kxmyauinaJamaÓaro sa$aocao koMxd`IkxrNa haoNyaataca Jaalaa. kxamagaaraMcaI isqataI sauQaarNyaasaazI kxmyauinasT sa$aaQaa%yaaMnaI doSaataIla saaQanasaMpa$aIcaI maalakxI sarkxarI koxlaI. paNa tyaataUna inamaa_Na JaalaI hukuxmaSaahI. BaaMDvalaSaahIlaa (Capaitalism) paayabaMd basalaa tarI kxamagaaraMcao kxlyaaNa saaQalao gaolao naahI. vya$a]Ilaa maagaNaI naaoMdivaNyaacaa jaao AiQakxar haotaa, taao paUNa_ta: dDpalaa gaolaa. raYT^acao baL vaaZivaNao mhNajao AiQakxaiQakx ivanaaSakxarI Sas~aaMcaI inaima_taI kxr}na sarkxarI sa$aa vaaZivaNyaacao pa`yaaoga koxlao gaolao.

yaamaQaUna maaga_ kxaZNyaacaa, ekx pa`kxarcaa maQyamamaaga_ AacarNaata AaNaNyaacaa pa`yaaoga Baartaanao koxlaa.  mahatmaa gaaMQaIMsaarKao mahana vyai$a]tva taM~a&aanaacyaa ivaraoQaata Asalyaanao pa`aqaimakx taM~a&aana, KaoDËataIla jaIvana sauQaarNyaavar Bar, janataocyaa pa`aqaimakx garjaa BaagaivaNyaavar Bar idlaa gaolaa AaiNa paihlyaa paMcavaaiYa_kx yaaojanaocyaa AKaorI tyaacao saupairNaama idsaUnahI Aalao. paNa tyaanaMtar maa~a BaartaIya vaOiSaYTËaMcao ho Baana sauTlao AaiNa kVxipaTVilaJama, kxmyauinaJama (saaoSaVilaJama) yaaMcaa baaolabaalaa paunha saur} Jaalaa. BaaMDvalaSaahIlaa mayaa_idta Xao~ao

KaulaI zovaUna sarkxarIrItyaa taM~a&aanaavar AaQaarIta pa`caMD gauMtavaNaUkx koxlaI gaolaI. tyaamauLo raYT^acyaa itajaaorItaIla parkxIya calana gaMgaajaLI irtaI hao{]na (Sterling balance) sarkxarvarIla kxjaa_caa baaojaa vaaZtaca gaolaa. maa~a ikMxmataIvar sarkxarI inayaM~aNa Asalyaanao KaajagaI {ÒaogaaMcao svaataM~ya mayaa_idta raihlao AaiNa tyaacaa fxayada sava_saamaanya janataolaa imaLalaa. [Midra gaaMQaI sa$aovar Asaotaao hI isqataI iTkxlaI. tyaanaMtar maa~a {darIkxrNaacao vaaro vaahU laagalao, sarkxarI inayaM~aNao iSaiqala JaalaI, payaa_varNaacao saMrXaNa kxrNaaro fxayado inaYpa`Ba hao{] laagalao AaiNa 1990 naMtar {darIkxrNaataUna paaEcaatya ivacaarsarNaI AaiNa taM~a&aanaacao pa`Bautva AapaNa paUNa_paNao svaIkxarlao. yaacao dRSya pairNaama mhNajao satata vaaZtaI mahagaa[_ AaiNa Ea`ImaMta va garIba yaaMcyaataIla r}MdavaNaarI drI. ekx saXama maQmama vaga_ inamaa_Na Jaalaa Kara- taM~a&aanaacao vaca_sva AsaNaara – paNa taLagaaLataIla laaokxaMcaI saMKyaa vaaZtaca gaolaI.

varIla ivavaocanaavar}na ekx laXaata yao[_la kxI kVxipaTVilaJama, kxmyauinaJma saarKaI paaEcaatya tatva&aanao mauKyata: AaOÒaoigakx {tpaadna AaiNa saMpa$aIcaI inaima_taI yaaMvar Bar dotaata. saMpa$aIcao yaaogya ivatarNa kxrNyaacao taM~a tyaamaQyao basaivalaolao AaZLta naahI. yaa {laT maM. gaaMQaIMcao tatva&aana saMpa$aIcyaa ivatarNaavar AaiNa tyaaÓaro saaQaNaa%yaa saamaaijakx {nnataIvar Bar doNaaro Asalao tarI tao jyaa paÔtaInao samaajaata pasarivalao gaolao, taI paÔta navaIna {dyaasa Aalaolyaa maQyama vagaa_sa, sauiSaiXataaMnaa AaiNa tyaaMcyaaca ivacaaraMcaa pagaDa Asalaolyaa rajakxarNyaaMcyaa pacanaI paDlaI naahI. pairNaamaI tao paunha paaEcaatya taM~a&aanaakxDoca AakxiYa_ta Jaalao AaiNa kxmyauinasT sa$aa kxaolamaDlyaanao Aataa taM~a&aanaaiQaiYzta paaEcaatya tatva&aanaacaaca baaolabaalaa Aapalyaa doSaata paunha saur} Jaalaa.

yaavar taaoDgaa kxahI AaiSayaayaI raYT^aMnaI SaaoQaUna kxaZlaa Aaho, {da. isaMgaapaUr, malaoiSayaa, Ea`IlaMkxa, taOvaana, diXaNa kxaoirAa, ifxilapaInsa.  tyaaMnaa Aaja Asian Tigers saMbaaoiQalao jaatao. sauQaarNaaMcaI saur}vaata tyaaMnaI jaimanaIcyaa maalakxIcao ivakoMxd`IkxrNa kxrNyaapaasaUna koxlaI (Land Reform). tyaacabaraobar tyaaMnaI saava_i~akx iSaXaNaakxDohI laXa do{]na janataolaa sauiSaiXata banaivalao. Baartaanao yaa gaaoYTIMvar AjaUnahI Bar idlaolaa naahI, ho laXaata Gaotalao paaihjao.

Baartaanao Anaokx paMcavaaiYa_kx yaaojanaa rabaivalyaa Ka%yaa paNa Anaokx maUlaBaUta gaaoYTIMkxDo dula_Xa Jaalao. Baarta {YNa kxiTbaMQaataIla doSa Aaho, mhNajao naomakox kxaya, yaacao qaoT {$ar Aapalyaa iSaXaNaata idlao jaata naahI. AilakxDcyaa saMSaaoQanaataUna idsatao kxI jagaacyaa BaUmaIpaOkxI 2 TWkox BaUmaI Baartaanao vyaapalaI Aaho, paNa Baartaata jaagaitakx jaOvaivaivaQataopaOkxI (Biodiversity) 8 TWkox ivaivaQataa {palabQa Aaho. Baarta ha jaOvavaOivaQya Asalaolaa doSa Aaho, AaiNa yaa ivaivaQataonao maaNasaalaa jagaNyaasaazI Anaokx payaa_ya idlaolao Aahota. yaa payaa_yaaMcao &aana AaidvaasaI (Tribals) jamaataIMnaa jaovaZo Asatao, taovaZo sauiSaiXataaMnaa nasatao. taM~a&aanaacaa svaIkxar koxlaa kxI ivaivaQataa laaopa paavaUna ekxsaarKaopaNaa yaotaao. payaa_ya naYT koxlyaacaI jaaNaIva haotao AvaYa_Na Jaalao, naOsaiga_kx Aapa$aI Aalyaa kxI tyaaMnaa taaoMD doNyaasa taM~a&aana Apauro paDtao.

inasagaa_caa samyakx ivacaarhI Aapalyaa iSaXaNaata naahI. AapaNa saaoyaIsaazI inasagaa_cao ivaBaaga koxlao Aahota: {da. BaUSaas~a, vanaspataISaas~a, pa`aNaISaas~a, paXaISaas~a vagaOro. BaaOitakxI (Physics), rsaayanaSaas~a, gaiNata, saMKyaaSaas~a tasaoca BaUgaaola, [itahasa, samaajaSaas~a, vaMSaSaas~a, vaOÒkx yaaMcyaaSaI tyaaMcaI saaMgaD GaatalaI jaata naahI. pairNaamaI ivaÒaqyaa_sa inasagaa_cao evaZoca navho tar maanavaI jaIvanaacaohI samyaga\ Aakxlana haota naahI. iSaXaNa ho inarinarawyaa Saas~aaMcyaa parspar saMbaMQaaMvar AaQaarIta hvao. taM~a&aana ho savaa_Msa paUrkx zrNaaro ekx Avajaar (Tool) Aaho, ho AapaNa laXaata Gaotalao paaihjao.

Aaja yaa pairisqataIta sauQaarNaa haoNao jar}r Asaola tar iSaXaNa savaa_MsaazI AaiNa samyakx (Holistic) dRYTIvar AaQaarlaolao hvao; vyavasaaya, naaokx%yaa, saMSaaoQana ho  mauKyata: jaOvaivaivaQataocao, inasagaa_cao saMrXaNa, saMvaQa_na yaaMtaUna pa`apta Jaalyaa paaihjaota; AaiNa taM~a&aanaacaa vaapar ekx Avajaar (Tool) mhNaUna Jaalaa paihjao.

Aajacyaa pairisqataIlaa payaa_yaI vyavasqaa saucavaayacaI JaalaI tar itacaa paayaa vya$a]I AaiNa vyai$a]svaataM~ya haca Asaola. maa~a vyai$a]svaataM~ya mhNajao Ainaba_MQa AavaDinavaD navho. vya$a]I jaI inavaD kxrIla tyaavar samaajaacaa AMkuxSa hvaa. Asaa AMkuxSa rajakxIya sa$aonao laavalaa tar hukuxmaSaahI inamaa_Na haotao, ho [itahasa saaMgataao. ha AMkuxSa ivavaokxavar AaQaarIta hvaa AaiNa ha ivavaokx svayaMsaovaI saMGaTnaaMkxDUna pa`taIta Jaalaa paaihjao. yaacaaca Aqa_ Asaa kxI samaajaataIla pa`tyaokx vya$a]Inao Aapalyaa AavaDIcyaa svayaMsaovaI saMsqaaMcao sadsyatva svaIkxarlao paaihjao. yaa saMsqaaMnaI Aapalyaa sadsyaaMsaazI ekx AacaarsaMihtaa tayaar kxrayalaa hvaI kxI ijacyaaÓaro saBaasadaMcyaa AavaDIinavaDIlaa ivaQaayakx vaLNa laagaola, samaajaivaGaatakx ivacaarsarNaI, Aacaar AaiNa AavaDinavaD yaaMnaa qaara imaLNaar naahI. rajakxIya sa$aocao ho kxama rahIla kxI ASaa saMGaTnaaMÓaro samaajaivaGaatakx ivacaar, Aacaar AaiNa AavaDinavaD pa`saRta koxlaI jaata naahI ho paahNao.

yaa svayaMsaovaI saMsqaa vyavasaayaavar AaQaarIta AsataIla, ivaiSaYT ivaYayaataIla saMSaaoQana AaiNa cacaa_ yaaMvar AaQaarIta AsataIla, vyaapaar AaiNa dovaGaova yaaMvar AaQaarIta AsataIla, kxlaakxaOSalyao yaaMvar AaQaarIta AsataIla, ivaiSaYT ivaQaayakx mataaMcaa  pa`caar kxrNaa%yaa AsataIla, Qama_ va paMqa yaaMvar hI AaQaarIta AsataIla. maa~a tyaa ivaQaayakx kxaya_ kxrIta Aahota, Taokxacao ivacaar pa`saRta kxrIta naahIta, ho paahNao sarkxarcao kxta_vya Asaola. tyaaMcyaakxDUna mauKya ApaoXaa ASaI kxI tyaa jaI AacaarsaMihtaa svaIkxartaIla tyaataUna sadsad\ivavaokx bauÔIvar AaQaarIta {paBaaoga va {paBaaogya vastaU yaaMcyaa {tpaadnaasa caalanaa imaLola.

vya$a]Ilaa jyaacyaa tyaacyaa {tpannaanausaar AavaDinavaDIcao svaataM~ya Asaola paNa ASaI AavaDinavaD ivaQaayakx Asaola, samaajaivaGaatakx nasaola, ho yaa saMsqaa paahtaIla. tyaacapa`maaNao jyaacyaa tyaacyaa bauÔIma$aonausaar, kxaOoSalyaanausaar, iSaXaNaanausaar saMpa$aI imaLivaNyaasa, KaajagaI maalama$aa jamaivaNyaasa vya$a]Ilaa svaataM~ya Asaola paNa taI AvaOQa maagaa_nao jamaivalaI jaaNaar naahI, ho yaa svayaMsaovaI saMsqaa paahtaIla. tasaoca naOsaiga_kx saaQanasaMpa$aIvar eKaaÒa vya$a]Icaa hWkx Asaola, tar itacaa ivainayaaoga kxrNyaacao itacao svaataM~ya svaMyasaovaI saMsqaacyaa AacaarsaMihtaonausaar zroÊ ikMxvaa mayaa_idta hao[_Ê.

Aaiqa_kx vyavaharacaa paayaa mauKyata: jaOvaBaar, jaOvaivaivaQataa AaiNa jaOivakx &aana Asaa AsaoÊ. taM~a&aana navho. taM~a&aanaacaa {payaaoga mauKyata: naOsaiga_kx saaQanasaMpa$aIcaa djaa_ sauQaarNao-vaaZivaNao, inasagaa_kxDUna jyaa sauivaQaa savaa_Mnaa fuxkxT imaLtaata, {da. AaViWsajanayau$a] vaataavarNa, kxITkxaMÓaro baIjavahna, gaaoDo paaNaI, saupaIkx jamaIna, vanao, gavataaL pa`doSa Asao naOsaiga_kx AiQavaasa, ikxnaa%yaaÊa ÊagaUna AsaÊoÊa samaud`acaa Baaga va KaaDËa vagaOro, yaa sauivaQaaMcaa djaa_ raKaNao-sauQaarNao (pa`duYaNaapaasaUna tyaaMnaa vaacaivaNao) Asaa AsaoÊ. yaamauLo samaajaata saMpa$aIcao vaaTpa samapa`maaNaata haoNyaasa madta hao[_Ê AaiNa Aaja jao mahtva inavvaL paOSaaÊa AaÊo Aaho, tao inasaga_, naOsaiga_kx saaQanasaMpa$aI AaiNa naOsaiga_kx sauivaQaa yaaMnaa yao[_Ê.

samaajaataIÊ vyavasaaya, {Òaoga, naaokx%yaa yaa mauKyata: inasaga_, naOsaiga_kx saaQanasaMpa$aIcaa djaa_ va jaOvaBaar, naOsaiga_kx sauivaQaa yaaMcaI raKaNa, djaa_ vaaZivaNao va tyaaMcaa icarMjaIvaI {paBaaoga GaoNao, yaaMvar AaQaairta AsataIÊ. kxaoLsaa va taoÊ yaaMsaarKaI {]jao_caI saaQanao yaa savaa_McaI doKaBaaÊ, taMdur]staI AaiNa paunar]jjaIvana yaaMsaazI mauKyata: vaaparÊI jaataIÊ.

inasagaa_cyaa paunar]jjaIvanaataUna Anaokx vyavasaaya va naaokx%yaa tayaar hao{] SakxtaIÊ yaaMta SaMkxa naahI. paunar]jjaIvanaamauLo raYT^Iya saMpa$aIta satata Bar paDoÊ AaiNa mahagaa[_caa Basmaasaur naahIsaa hao{]na samaajakxlyaaNa saaQaÊo jaa[_Ê.

yaacaa Aqa_ kxarKaanadarI Aijabaata nakxao Asaa naahI. paNa taI Êhana pa`maaNaavar, ivakoMxid`ta svar]paacaI AaiNa sava_saamaanyaaMcyaa garjaa paurivaNaarI hvaI. navanavaIna AaiÊSaana maaoTarI baajaarata AaNaNaarI nakxao. tyaacabaraobar jaimanaIcaI maaÊkxI vaOyai$a]kx paNa tyaata kxaoNataI ipakox GyaayacaI, tyaasaazI paaNaI, Katao, Avajaaro yaaMcao vaaTpa kxsao kxrayacao ho gaavapaataLIvar, ga`amasaBaota ivacaar ivainamaya hao{]na zrÊo paaihjao.

SaotaI {tpaadnaata pa`aQaanya Asaavao sqaainakx janataocyaa garjaa paurivaNyaalaa. tyaanaMtar jaI jamaIna va [tar saaQanasaMpa$aI (Resources) iSallakx rahtaIla tyaaMcaa {payaaoga baajaarpaoz AaiNa inayaa_ta yaaMcyaa garjaa BaagaivaNyaasaazI vhavaa. tasaoca Kainaja taola, kxaoLsaa, yaaMcaa vaapar samaajaacyaa garjaa paurivaNyaasaazI pa`aya: Jaalaa paaihjao. {da. vaIja va paaNaI paurvaza, saava_jainakx vaahtaUkx, pa`aqaimakx AaiNa maaQyaimakx iSaXaNa kxI jao inasaga_, naOsaiga_kx saaQanasaMpa$aI AaiNa naOsaiga_kx sauivaQaa yaaMbaabata Saas~aaQaarIta &aana va tyaaMcaa yaaogya vaapar kxsaa kxrayacaa ho QaDo ivaÒaqyaa_naa do[_la.

kxaoLsaa AaiNa taola yaaMcaa vaapar Ainaba_MQa vaOyai$a]kx AavaDinavaD, koMxd`IBaUta taM~a&aana AaiNa inavvaL paaEcaatyaaMcao AnaukxrNa, Asaa haotaa kxamaa nayao. mhNajaoca BaaOitakx Saas~aaMcyaa inayamaaMmauLo jyaa mayaa_da yaotaata, tyaataUna pauYkxLSaI sauTkxa hao[_la AaiNa {tpaadnaapaoXaa kxcara maala jaasta tayaar haoNaar naahI.

rajakxIya sa$aa laaokxSaahI tatvaavar AsaNao yaaogyaca Aaho. sarkxarcaI kxta_vyao mauKyata: kxaoNataI, ho vaoLaovaoLI saaMigatalaoca Aaho. vaOyai$a]kx maalakxIcaa {payaaoga saaQanasaMpa$aIcaa saaza kxr}na taao dabaUna zovaNao, tyaacyaa ivak`xIvar ikMxvaa KarodIvar qaaoDËa laaokxaMcaI ikMxvaa CaoTËa samaUhacaI ma$a]odarI AsaNao, yaaMcaa baMdaobastahI sarkxarlaa kxravaa laagaola.

bacata AaiNa saMpa$aIcaI inaima_taI pa`aya: vaOyai$a]kx bauiÔma$aa, kxaOSalya AaiNa {ÒmaSaIlataa yaaMvar AvalaMbaUna Asaola AaiNa BaaMDvalaI gauMtavaNaUkx mauKyata: svayaMsaovaI saMsqaa AaiNa tyaaMcao maaga_dSa_na yaaMvar zrola. tasaoca saaQanasaMpa$aIcyaa vaOyai$a]kx maalakxItaUna yaaogya tao BaaDo Aakxar}na vya$a]Ilaa {tpanna imaLivataa yao[_la. maa~a yaaMmaQyao sa×abaajaI AaiNa Avaacyaasavvaa BaaDo AakxarNaI haota naahI naa, ho sarkxarlaa pahavao laagaola. sarkxarI QaaorNa AaKataanaa naOsaiga_kx saaQanasaMpa$aIbaabatacaa saKaaola, Saas~aIya &aanaaMcaa AaQaar AavaSyakx maanalaa jaavaa.  tasaoca laaokxsaMKyaa vaaZIvarhI inayaM~aNa sarkxarcao AsaNao AavaSyakx Aaho.

Aqa_vyavasqaocaa gaaBaa inasaga_ AaiNa inasaga_saMpa$aIcaa yaaogya vaapar va itacao paunar}jjaIvana Asaa hvaa. inasagaa_caI ivaBaagaNaI kxr}na ( {da. SaotaI va vanao) tyaaMpaOkxI kxahIMnaa pa`aQaanya AaiNa [taraMkxDo dula_Xa hI pairisqataI badlalaI paaihjao. saoMid`ya SaotaI, {]jao_saazI hayaD^aojana saarKyaa navaIna s~aaotaaMcaa {payaaoga yaaMvar saMSaaoQana koMxid`ta koxlao paaihjao. saUya_{]jao_caa {payaaoga paaNaI taapaivaNao, Garo {badar ikMxvaa qaMD raKaNao, kxpaDo vaaLivaNao Asaa hao[_la tarca paunha BaaOitakx inayamaaMpaasaUna itacaI sauTkxa hao[_la. pavana{]jao_caa {payaaoga Asaaca ivaQaayakxrItyaa hao{] Sakoxla, maa~a tyaasaazI pa`caMD Aakxaracyaa pavanacaWWyaa {Baar}na koMxd`IBaUta {]jaa_ inamaa_Na kxrNao TaLlaoxpaaihjao kxarNa ASaa sava_ gaaoYTI kxaoLsaa va Kainaja taola yaaMcyaa vaaparaivanaa SaWya haota naahIta.                                                                                                                          paaEcaatya doSaaMmaQyao Anaokx lahanasahana janasamaUhaMnaI ASaI saaQaI, kxmaI gauMMtaagauMtaIcaI paNa Aqa_pauNa_ AaiNa samaaQaana doNaarI jaIvanaSaOlaI, AacarNyaasa saur}vaata koxlaI Aaho. tyaaMnaI raYT^Iya Aqa_vyavasqaopaasaUna fxarkxta Gao{]na svata:cao calana (Currency) hI vaaparata AaNalao Aaho. ekxmaokxaMnaa saovaa-sauivaQaa paurivaNyaavar tyaaMcaI Aqa_vyavasqaa AaQaarlaolaI Aaho.

Aaja payaa_yaI Aqa_vyavasqaocaa savaa_Mnaaca ivacaar kxravaa laagata Aaho, kxarNa kxaoLsaa va taola yaaMcao saazo koxvha naa koxvha saMpaNaar Aahota. inasaga_samaRÔ Baartaalaa Anaokx pa`kxarcaI saaQanasaMpa$aI AaiNa taI vaaparNyaacao Anaokx payaa_ya {palabQa Aahota. garIbaI paOSaavar zrta naahI tar Asao Anaokx payaa_ya naYT Jaalao tar bahusaMKyaaMnaa jaIvanaca ASaWya haotao AaiNa tao garIbaIcyaa Kaa[_ta laaoTlao jaataata. ho payaa_ya jaaopaasalao mhNajaoca inasaga_ samaRÔ koxlaa tar caMgaLvaad, garIbaI AaiNa kxmaalaIcaI saamaaijakx ivaYamataa yaaMpaasaUna AapalaI sauTkxa hao[_la.                                                                             

                                                                                                                           pa`kxaSa gaaoLo